انسان در طول زندگی خود مراحلی از رشد را می پیماید و به تناسب هر مرحله باید تربیت خاص آن باید تربیت خاص آن مرحله را انجام داد. در منابع اسلامی مراحل رشد و تربیت انسان، در ابعاد مختلف جسمانی، روحانی، مادی و معنوی مورد توجه قرار می گیرد.
    قرآن کریم مراحل آفرینش انسان را از نقطه آغازین او یعنی هنگامی که خاک به صورت گیاه در می آید، به مواد غذایی، سپس خون و نطفه مبدل شود تا هنگامی که در مرحله جنینی به صورت علقه و مضغه درآید و آماده افاضه روح شود، یادآوری می کند، طی این مراحل، تربیت تکوینی انسان شکل می گیرد و پس از ولادت سه مرحله رشد، کودکی، جوانی و بزرگسالی تبیین می شود که در آن سه مرحله، سخن از مسئولیت تربیت انسان به میان می آید.
    “هو الذی خلقکم من تراب ثم من علقه ثم یخرجکم طفلا ثم لتبلغوا اشدکم ثم لتکونوا شیوخا”(1)
    او کسی است که خلق کرد شما را از خاک، سپس شما را به صورت نطفه قرار داد و بعد از آن خون بسته و سپس خارج کرد شما را به صورت طفلی، پس شما رشد کردید و بعد از آن به پیری رسیدید.
    در مناسبتی دیگر، آیات کریم، به بیان گرایش های طبیعی و غریزی انسان در مراحل مختلف رشد پرداخته می فرماید:
    “اعلموا انها الحیوه الدنیا لعب و لهو و زینه و تفاخر بینکم و تکاثر فی الاموال و الا ولاد”(2)
    بدانید که زندگی دنیا، بازی و سرگرمی، آرایش و مفاخره و افزون طلبی ثروت و فرزندان است.
    اینها خصلت های طبیعی و غریزی انسان است که در نظام تربیتی اسلام تعدیل می شود. بدیهی است که در کنار اینها، استعدادهای متعالی و گرایش های معنوی است که شخصیت حقیقی انسانی را تشکیل می دهد و به شیوه متعالی و هماهنگ در تربیت اسلامی مورد توجه قرار می گیرد.
    روانشناسان و کارشناسان تعلیم و تربیت و فیزیولوژیست ها، با نگرش متفاوت به تقسیم دوران رشد و تکامل انسان از کودکی تا پیری پرداخته اند. برخی از کارشناسان تعلیم و تربیت این مراحل را به این صورت ذکر کرده اند:
    1- مرحله شیرخوارگی از تولد تا 2 سالگی
    2- مرحله دایگی 2 تا 5 سالگی
    3- مرحله کودکستان 5 تا 7 سالگی
    4 - مرحله دبستان تا پایان کودکی 7 تا 12 سالگی
    5- مرحله دبیرستانی دوره اول 12 تا 15 سالگی
    6- مرحله دبیرستانی دوره دوم 15 تا 18 سالگی
    7- مرحله دانشگاهی یا جوانی
    8- مرحله بعد از تحصیل و تشکیل خانواده(3)

    مراحل تربیت
    الف) کودکی
    در مراحل یاد شده، در راستای تکامل شخصیت انسان، اسلام رهنمودهای گسترده ای دارد که از آن جمله ازدواج مشروع، توصیه های دوران بارداری، شیرخوارگی، حضانت و موازین دیگر پرورش که در هر یک از مراحل که هر کدام فصلی از تربیت اسلامی را تشکیل می دهد، اصولی را بیان می کند که ما سعی داریم در طی این مباحث به برخی از آنها اشاره کنیم.
    در خصوص مراحل تربیت و ویژگی های هر یک، روایات بسیاری وجود دارد از اینکه پیامبر اکرم(ص) تا 21 سالگی افراد سه دوره هفت ساله را قائل شده اند.
    دوره آقایی یا سیادت کودک که در آن کودک فرمانروایی می کند، دوره فرمانبرداری که نوجوان باید مطیع باشد، دوره وزارت و همکاری که جوان مورد مشورت قرار می گیرد.(4)
    هفت سال نخست زندگی “مرحله خودمداری” است که کودک در این زمان باید آزاد باشد و نباید به آن مسئولیتی را سپرد، مهمترین کار کودک بازی کردن است. هفت سال دوم، مرحله فرمانبرداری است که نوجوان هنوز به مرحله تصمیم گیری نرسیده است و باید برای انجام کارها به او دستوراتی را داد. کار مهم او، در این دوره اطاعت از والدین و معلم است. هفت سال سوم مرحله وزارت است و مرحله شکوفایی استعدادها و خود مدیری است و عواملی مانند مشورت و تبادل افکار می تواند در رشد عقلی آن موثر باشد.
    اهمیت دوران کودکی
    کودکی را می توان دوران “تکوین” نامگذاری کرد و از نظر حیات و زندگی مهمترین دوران زندگی هرکس به حساب می آید، پایه هایی که در این مرحله از زندگی برای کودک گذارده می شود می تواند بنایی از انسانیت و اخلاق را بسازد که تا ثریا کج می رود یا همچنین راست واستوار است.
    این دوره از حیات مخصوصا هفت سال اول زندگی و از این هفت سال پنج سال اول زندگی، دورانی سرنوشت ساز است، زیرا بر این اساس تعبیراتی که در اسلام آمده است، آموزش های این دوران، همانند نقش کردن بر روی سنگ است و تعلیمات آن چون روح در جان کودک می دود، شکل دادن شخصیت او همانند کار نجاری و مجسمه سازی است. ذهن کودک را مانند لوح سفیدی در نظر گرفته اند که فقط قلم و تجربه والدین بر روی آن می تواند بنگارد و او با وسایلی پرورش می یابد که والدین در اختیارش می گذارند.

 سال های اولیه زندگی از مهمترین دورانها و اثر تربیتی آن تا پایان عمر وجود دارد. مفاهیم اولیه زندگی و اطلاعات و معلومات کودک در این دوره همانند بذرهایی هستند که در ذهن کودک کاشته و بعدها رشد می کند، میوه و ثمره ای شیرین از خود به جای می گذارد و اینها در شکل گیری زندگی طفل و تعیین سرنوشت او موثر است.
    دوران کودکی، مهمترین دوره و مرحله برای پرورش استعدادها یا بزهکاری هاست. تمام صفات و عاداتی که در بزرگسالی مورد استفاده قرار می گیرد، همان صفات و عاداتی است که در دوران کودکی اخذ گردیده است.
    سلامت یا انحراف دوران طفولیت مقدمه ای برای دوران بزرگسالی است. بویژه در آنچه که مربوط به طفولیت می شود. از این رو باید هرچه زودتر به تربیت کودک اقدام کرد. اگر آغاز تربیت را سال های قبل از دوران بارداری ندانیم، باید در زمان جنینی به این مسئله توجه کرد و اگر در دوران جنین هم توجه نشد. باید از آغاز تولد به تربیت بپردازیم. در اسلام نیز برای این دوران دستور العمل هایی وجود دارد، از جمله: نامگذاری نیک، گفتن اذان و اقامه در گوش، مراقبت های لازم در این دوران از جمله: رضاع، تغذیه، حضانت، بهداشت و به طور کلی پرورش بدنی، روحی، عاطفی و... کودکان و بالاخره تربیت متناسب دینی، اخلاقی، عملی و عاطفی در ابعاد معنوی، با مراجعه به متون اسلامی با سعی و دقت توصیه های تربیتی اسلام در هر یک از مراحل رشد می توان یافت، در اینجا به چندی از آنها اشاره می کنیم:
    حضرت علی(ع) می فرمایند:
    “حق فرزند بر پدر این است که نام نیک برای آن انتخاب کند و او را ادب شایسته بیاموزد.”(5)
    سیره رهبران دینی نیز مشتمل بر شواهد عینی، رفتار عطوفت آمیز و هدایتگر با کودکان است. پیامبر اکرم(ص) کودکان را مورد تفقد قرار می دادند و به آنها سلام و محبت می کردند و همچنین در هنگام بازی کودکان، حضرت سعی می کردند با ایشان همبازی شوند.
    ب) نوجوانی و تربیت
    نوجوانی مرحله ای از رشد و بلوغ است که با تحولاتی در جسم دوران همراه است. روانشناسان، سه ویژگی را برای این دوران ذکر کرده اند:
    1- خودمدیری و خودکفایی
    2- توان قضاوت و تشخیص خوب و بد و بایدها و نبایدها
    3- توان اراده و قصد(6)
    در این مرحله از رشد غرایز و احساسات رو به اوج گیری هستند و قوا و استعدادها به جنب و جوش می آیند و عقل در آستانه رشد نسبی است. تضاد میان هیجان های عاطفی و غرایز و خواسته ها و تحملات و شخصیت از یکسو و گرایش های عقلی و علمی و انتقادات و مسئولیت های اجتماعی از سوی دیگر، مرحله جدیدی را پیش روی نوجوان می گشاید. روح استقلال طلبی، تصمیم گیری و کاوشگری از ویژگی های این مرحله است که آن را “خود مدیری” نامیده اند.
    نوجوان می خواهد روی پای خود بایستد از حالت کودکانه و تقلیدی خود درآید، برای سوالاتی که در ذهن دارد پاسخ قانع کننده ای پیدا کند. همچنین خطر هیجان های غریزی و سقوط اخلاقی و تصمیم گیری های حاد و تاثیرپذیری و خطر انحراف از ویژگی های این دوره است که با بلوغ رخ می نماید.
    بنابراین می توان، این دوره یکی از دشوارترین و در عین حال یکی از ظریف ترین مراحل تربیت به شمار می آید. یکی از مشکلات تربیتی نوجوان در این زمان، آسیب های اخلاقی است که از فضای فرهنگی و اجتماعی دامنگیر نسل شده است. جوامع انسانی، بخصوص کشورهای صنعتی غرب را با دشواری های جدی روبه رو می کند و خود این آسیبها نشان می دهد که باید به مکتب انبیا رجوع کرد که چهره کامل و زنده تربیتی به صورت کامل در دین اسلام وجود دارد.
    ج) جوان و تربیت
    از ویژگی مهم این دوره، برخورد منطقی با قضایاست. دراین دوره ضمن آنکه قوا و غرایز از هیجان برخوردار است، جوان منطقی تر از دوران نوجوانی با این قضایا برخورد می کند، به مرشد و مربی بیشر احساس نیاز می کند و می کوشد شخصیت علمی و فکری خود را بالا ببرد و برای خود الگویی را بیابد. به همین منظور، در برنامه های تربیتی اسلام، به جوان عنایت خاصی شده است واستفاده صحیح از زمینه های فطری، ایمانی، عقلی و عاطفی مورد توجه قرار گرفته است.
    پیامبر اکرم(ص) فرمودند: “پنج چیز را غنیمت بشمارید پیش از آنکه از دست برود، یکی از آن پنج چیز جوانی است.”(7)
    امام کاظم(ع) فرمودند:
    “آموختن در جوانی همانند نقش بر سنگ پابرجاست.”(8)
    حضرت امام خمینی(ره) با توجه به نقش سازنده جوانان در نظام اجتماعی و ضرورت خودسازی در این دوران به جوانان خطاب می کند.
    قلب جوان لطیف و ملکوتی است و انگیزه های فساد در آن ضعیف می باشد، ولی هرچه سن بالاتر رود، ریشه گناه در قلب قوی تر و محکم تر می گردد. تا جایی که کندن آن از دل ممکن نیست، چنانکه در روایت است قلب انسان ابتدا مانند آئینه صاف و نورانی است و هر گناهی که از انسان سر بزند یک نقطه سیاه بر روی آن ظاهر می گردد و هرچه گناه بیشتر شود، نقطه های سیاه بر روی قلب فزونی می یابد تا جایی که قلب را سیاه کند.(9)
    پی نوشتها:
    1- سوره مومنون/ آیه 67
    2- سوره حدید/ آیه 20
    3- اخلاق و تربیت اسلامی/ محمدحسن رهبر/ حسن رحیمیان/ص72
    4- وسایل الشیعه/ ج15/ص194
    5- نهج البلاغه- خطبه 399
    6- با تربیت مکتبی آشنا شویم/ص10
    7- میزان الحکمه/ ج5/ص9
    8- سفینه البحار
    9- جهاد اکبر/ص61